Tal van scholen werken regionaal samen om het lerarentekort op te lossen. ‘Prachtig, maar ik wil scholen uitdagen om verder te kijken dan hun personeelstekort’, zegt bestuurskundige Eelco van Hout. ‘En terug te gaan naar de basis: wat is je natuurlijke plek als school in de samenleving? Dan zie je ook scherper met welke maatschappelijke partners je samen een ecosysteem vormt. En kun je gerichte samenwerking zoeken om het onderwijs te versterken.’
Denken vanuit een ecosysteem: het klinkt misschien abstract, maar zo moeilijk is het niet, aldus Eelco. De Academic Director Executive Master of Public & Non-Profit Management bij TIAS legt het met overtuiging uit op de bijeenkomst ‘RAP in beweging’ (juni 2023). Daar stonden de resultaten van de regionale aanpak van het lerarentekort op het programma. Ook wisselden de deelnemers hun succesvolle aanpak en kansen uit om dit grote probleem voor het onderwijs op te lossen.
Samenwerken in netwerken heeft beperkingen
Eelco ziet dat mensen met de beste intenties samenwerken om het lerarentekort op te lossen, maar dat ze daarbij bijna automatisch voor de vorm van een organisatienetwerk kiezen. ‘Dat zie je bij meer maatschappelijke problemen. Mensen formuleren dan een gezamenlijke ambitie en doelstelling, er is budget of een subsidie, er komen meestal pilots die worden opgeschaald. Vervolgens wordt er een systeem van verantwoording en controle opgetuigd. Prima als het zo lukt om een probleem op te lossen, maar er is ook een keerzijde. Vaak blijft de samenwerking beperkt tot dat ene project. Als de subsidie stopt, houdt het project ook op en gebeurt er niet veel meer met de pilots. Ook zie je dat door de dichtgeregelde structuur in de samenwerking de passie en de betrokkenheid van mensen een zachte dood sterven. En het probleem wat je wilde oplossen bestaat nog steeds.’
Samenwerken in een netwerk om onderwijsproblemen aan te pakken heeft dus beperkingen, zo stelt hij. ‘Let wel, het personeelstekort in het onderwijs is een zeer complexe, publieke opgave. In die samenwerking, die vol goede bedoeling is opgezet, zie je echter dat het op bestuurlijk niveau heel vaak over verantwoording, controle en de budgetten gaat en niet meer over de feitelijke inhoud: wat goed onderwijs is voor leerlingen in jouw regio.’
Anders kijken: je bent deel van het geheel
‘Ik wil scholen uitdagen om met een andere bril te kijken naar de problematiek van het lerarentekort. Samenwerken in een netwerkstructuur kan best nuttig zijn, maar je sluit wel natuurlijke partners uit. Durf eens verder te kijken: niet alleen naar het probleem van die ene leraar die je tekort komt in je formatie, of naar het slagingspercentage van je leerlingen. Plaats je school eens terug in de natuurlijke omgeving, waar je zelf ook deel van uit maakt. Als je met een brede blik kijkt, dan zie je grote en kleine ondernemingen, verenigingen, zorginstellingen, de overheid, financiële instellingen. Heel concreet, van de bakker tot de woningbouwvereniging. Zij zijn mede verantwoordelijk voor het onderwijs en hebben er ook een rol in.’
Kijk verder dan het probleem van die ene leraar die je tekort komt in je formatie.
Samenwerken vanuit gedeelde waarden
Volgens Eelco kun je met natuurlijke partners in je omgeving op een organische, duurzame manier problemen oplossen, door samen te werken in een ecosysteem. Kenmerken daarvan zijn (anders dan een organisatienetwerk) dat alle partijen meedoen, er evenwicht is in de onderlinge natuurlijke afhankelijkheid en dat de deelnemers uitgaan van gedeelde waarden. ‘We beseffen soms niet eens hoe afhankelijk we van elkaar zijn. Denk maar aan het huiselijke voorbeeld van de bakker die zijn winkel sluit in een dorp of wijk. Als die weg is, verdwijnen ook andere voorzieningen. De verbinding zit hem erin dat alle partijen mede verantwoordelijk zijn voor het onderwijs. Zonder school is er geen vitaal ecosysteem.’
Als er geen school is, is er geen vitaal ecosysteem.
Natuurlijke verbindingen herstellen
De vraag is waar je als school kunt beginnen om deze manier van samenwerken opnieuw te bouwen. Dat begint met een helikopterview, zegt Eelco: ‘Herontdek wat je als school betekent voor je omgeving, welke publieke waarde je toevoegt. Het gaat om opvoeden en opleiden van jonge mensen en hen voorbereiden op een plek in de samenleving. Als je vanuit die optiek nadenkt over personeelstekorten, dan zie je meer diversiteit en mogelijkheden voor oplossingen. Met wie kun je in gesprek? Wat kunnen al die bedrijven en organisaties betekenen voor jouw onderwijs? En vice versa, wat kan de school voor hen betekenen, of bijdragen aan een aantrekkelijke regio? Kijk ook verder dan de ‘usual suspects’. Dan zie je dat tal van organisaties hetzelfde belang hebben. En dat ze er ook budgetten voor beschikbaar hebben. Als je die verbindingen maakt en werkt vanuit dezelfde publieke waarden en passie, dan versterk je elkaar. En vergeet niet, mensen willen graag samenwerken vanuit een ideaal of een zorg.’
Waarde toevoegen
Eelco wijst op een mooi voorbeeld van ecosystemisch samenwerken in Brainport Eindhoven, waar de high tech-industrie, zoals chipfabrikant ASML, nauw is verbonden met onderwijs- en andere maatschappelijke instellingen en ondernemingen, van de supermarkt, de sportvereniging tot de makelaar. ‘Werkgelegenheid en groei gaan samen met goed onderwijs. Als school moet je soms buiten de kaders kunnen denken. Vernieuwen, iets uitproberen. Praktisch gezien: niet alle schooltaken hoeven door een gekwalificeerde leraar te worden gedaan. Betrek daarvoor mensen uit je natuurlijke omgeving. En wil je leraren behouden voor het onderwijs? Vraag wat ze nodig hebben en verbind dat ook met je partners in het ecosysteem. Het gaat om organische verbindingen waarbij alle deelnemers waarde toevoegen en de regio aantrekkelijk maken, om te wonen, werken en te leven.’
Duurzame samenwerking levert meer op
In de praktijk kom je echter ook belemmeringen tegen, zo ervaren de deelnemers aan de RAP-netwerken. Er is behoorlijk wat concurrentie tussen scholen en die staan hechtere samenwerking in de weg. Eelco is realistisch genoeg om dit te zien, maar wil mensen wel oproepen om daar bovenuit te stijgen. ‘Het lerarentekort is niet alleen het probleem van scholen, maar van alle partijen in de samenleving. Een ecosysteem-benadering zorgt ‘in the end’ voor een duurzame samenwerking die meer oplevert voor alle partijen.’
Lees meer over de afsluitende RAP-bijeenkomst ‘RAP in beweging’, die het Arbeidsmarktplatform PO, Voion en SOM gezamenlijk organiseerden op 30 juni 2023 bij ROC Midden Nederland in Amersfoort.
