Landelijke aanpak personeelstekort

De belangstelling voor de pabo is te laag om de uitstroom van leraren uit het primair onderwijs (po) op te vangen. Om de instroom te verhogen zijn en worden er verschillende maatregelen genomen. Het beleid en de trends op een rij.

De vier belangrijkste beleidsmaatregelen om meer studenten voor de pabo te laten kiezen zijn achtereenvolgens:

Onderzoeksbureau Qompas onderzocht in 2018 de motieven van jongeren om al dan niet in het basisonderwijs te gaan werken. Een flinke groep jongeren weet vaak al vanaf jonge leeftijd dat ze in het basisonderwijs willen gaan werken. Veel betekenen voor anderen en trots op het beroep worden als belangrijke aantrekkingskracht genoemd. Voor mbo-studenten die mogelijk voor de pabo kiezen zijn baanzekerheid en een goed salaris ook een belangrijke plus. Maar er zijn ook twijfelaars en scholieren die zeker weten dat ze géén leraar willen worden. Door degenen die niet naar de pabo gaan wordt een laag salaris juist als een van de eerste minpunten genoemd, terwijl havisten en vwo’ers ook vrezen voor een gebrekkig carrièreperspectief. Opvallend is dat de eigen – blijkbaar slechte – ervaring als leerling als afwijzend motief wordt genoemd.

Belangrijkste reden om in het onderwijs te gaan werken
Havo/vwo scholieren		Mbo-4 studenten
1.	Met dit werk kun je wat betekenen voor andere mensen	1.	Met dit werk kun je wat betekenen voor andere mensen
2.	Alleen topstudenten kunnen een baan krijgen in dit veld	2.	Het biedt baanzekerheid
3.	Ik zou trots zijn om mensen te vertellen dat het mijn baan is	3.	Het betaalt een concurrerend startsalaris
		4.	Mijn familie zou trots zijn om te vertellen dat ik dit beroep uitoefen

Top vijf redenen om niet voor de pabo te kiezen
	Havo	Vwo	Mbo
Laag salaris	52%	57%	45%
Weinig carrièreperspectief	47%	60%	35%
Eigen ervaring als leerling	41%	37%	36%
Werken met kinderen spreekt niet aan	39%	42%	41%
Hoge werkdruk	37%	37%	39%

Instroom pabo schommelt

Het aantal eerstejaars op de lerarenopleiding basisonderwijs laat, na de daling tussen 2015 en 2017, de afgelopen zes jaar een stijgende trend zien. De piek ligt in 2020, waarna het aantal eerstejaars in 2021 weer daalde. In september 2022 steeg de instroom een beetje, 146 extra eerstejaars. De voorlopige aanmeldingen voor studiejaar 2023-2024 laten voor alle lerarenopleidingen po en vo samen een lichte daling zien. Door veranderende doorstroomeisen voor de overstap van havo naar vwo voorziet daarnaast de referentieraming van het ministerie van OCW andere keuzepatronen. Meer havo-gediplomeerden gaan naar het vwo, waardoor het totaal aantal hbo-eerstejaars zal afnemen, een trend die al zichtbaar is.

De voltijdsopleidingen blijven in omvang de hofleverancier van nieuwe leraren basisonderwijs, maar de groei van de deeltijdopleidingen is veel sterker. Inmiddels volgen twee van de tien eerstejaars een deeltijdopleiding. De duale opleidingen winnen ook wat terrein, maar hun omvang blijft bescheiden. De deeltijd en duale opleidingen trekken veel 30-plussers die een carrièreswitch willen maken naar het onderwijs.

Uitval pabo

Niet alle eerstejaars halen op de pabo de eindstreep. Na een jaar verlaat tussen de 10 en 13 procent van de voltijdstudenten de studie. In de jaren daarna is de uitval gering. Bij de deeltijd en duale opleidingen ligt de uitval fors hoger. De uitval verschilt ook per vooropleiding. Studenten met een mbo-diploma lopen de meeste kans om af te haken.

Gediplomeerden pabo

De afgelopen jaren schommelde het aantal afgestudeerden van de lerarenleidingen tussen de 3.600 en 4.000. De komende jaren wordt een lichte toename verwacht door de hogere instroom in de jaren 2016-2020. Relatief studeren steeds meer studenten af via een opleiding in deeltijd.

Tevredenheid over pabo

Twee derde van de afgestuurde pabostudenten kijkt met tevredenheid terug op de opleiding, zo blijkt uit de Loopbaanmonitor Onderwijs van Centerdata en Mooz. Dat is fors lager dan de lerarenopleiding voortgezet onderwijs in het hbo. Het niveau van de opleiding scoort eveneens fors lager. Opvallend is dat de pabo beduidend beter scoort in het toepassen van ICT-gebruik. De tevredenheidsscore van afgestudeerden is al jarenlang stabiel.

Tussen de pabo’s onderling zijn de verschillen groot. Op de best scorende pabo kijkt iets meer dan 90 procent tevreden terug op de opleiding, terwijl op de laagst scorende maar 40 procent dat doet. Volgens de onderzoekers zijn het steeds dezelfde opleidingen die goed of slecht worden beoordeeld door de afgestudeerden.

Tevredenheid pabo, afstudeercohort 2021
	Pabo	Hbo-leraar vo
Algemene tevredenheid	69	74
Niveau	67	77
Voorbereiding praktijk	64	65
Studiebegeleiding	59	64
Pedagogisch-didactische vaardigheden	72	70
Differentieren	56	52
Onderzoekende houding	73	67
Niveau vakdidactiek	64	77
Kennis curriculum	56
Methode onafhankelijk lesgeven	56
Gebruik ICT	62	48

Vaak geen stagevergoeding

Afgestudeerden geven in de Loopbaanmonitor aan dat bijna de helft geen stagevergoeding krijgt als LIO of minder dan de cao voorschrijft. In 2022 is de situatie licht verbeterd, in plaats van 46% krijgt nu 41% geen of een te lage stagevergoeding.  De cao-regel luidt: ‘Het salaris van de leraar in opleiding bedraagt 50 procent van schaal LB-1 of LC-1, vast te stellen door de werkgever.’ Dat komt voor 2023 neer op ongeveer 1.500 euro bruto. Volgens de onderzoekers van Centerdata en MOOZ weten veel pabostudenten niet waar ze recht op hebben.

Nieuwe opleidingroutes

De afgelopen jaren zijn er binnen het hoger beroepsonderwijs en wetenschappelijk onderwijs nieuwe opleidingsroutes voor leraren basisonderwijs bijgekomen. Zo willen hogescholen en universiteiten meer jongeren voorbereiden op het leraarsberoep en hen een op hun belangstelling en niveau toegespitst traject aanbieden.

Academische Lerarenopleiding

In 2008 startte de eerste academische lerarenopleiding basisonderwijs aan de Universiteit Utrecht. Sindsdien zijn er nog eens vijf aan universiteiten gestart. Zo willen de universiteiten jongeren met een vwo-diploma een opleiding op hun niveau aanbieden. Deze Academische Lerarenopleidingen Primair Onderwijs (ALPO) hebben zich verenigd in het samenwerkingsverband Unipa, afgestudeerden hebben een eigen beroepsvereniging Bab opgezet.

In september 2022 startte daarnaast de Educatieve Master Primair Onderwijs (EMPO) bij de beide universiteiten in Amsterdam, Rotterdam en Leiden. In een tweejarige master kunnen studenten na hun bachelor alsnog voor de master academische pabo kiezen.

Per jaar starten rond de 400 vwo’ers aan deze universitaire opleidingen, dat is ongeveer driekwart van de jongeren die met een academische pabo begint. De instroom is redelijk stabiel en kent weinig groei.  Uit onderzoek van ECBO uit 2021 naar de positie van afgestudeerden blijkt dat slechts 3 procent van de afgestudeerden ziet dat schoolbesturen beleid hebben om hun extra academische vaardigheden te benutten. Op basis van hun wo-opleiding komen ze ook niet in een hogere salarisschaal. Na een paar jaar heeft 25 procent van de academisch opgeleide leraren het onderwijs verlaten. Het merendeel vanwege gebrek aan loopbaanmogelijkheden.

Twaalf pabo’s hebben een eigen academische route opgezet, meestal in combinatie met een universiteit waar zij een premaster onderwijswetenschappen volgen. Zij kunnen dan daarna doorstromen naar de masterstudie bij de universiteit. Een overzicht van deze opleidingen is in deze publicatie van de PO-Raad te vinden.

Combinatiestudies met pabo

De academies voor lichamelijke opvoeding (alo) bieden een combinatiestudie aan met de pabo. Het gaat om een vijfjarig programma, waarin de studenten zowel de bachelor alo als de bachelor leraar basisonderwijs halen. Studenten staan bij beide opleidingen ingeschreven. Een aantal hogescholen biedt daarnaast een combinatiestudie van jeugdhulpverlening of pedagogiek met de pabo aan. Ook hier halen studenten twee bachelor-diploma’s.

Alle combinatieprogramma’s zijn er op gericht om studenten met een specifieke interesse meer mogelijkheden op de arbeidsmarkt te geven en de instroom naar het beroep van leraar te verhogen.

Stimuleren zij-instromers

Mensen met een hbo- of wo-diploma kunnen na een assessment als zij-instromer voor de klas. Zij combineren hun baan met een verkort deeltijdtraject aan de pabo om hun bevoegdheid te halen. Dit is een nieuwe belangrijke route naar het leraarsberoep. In 2023 gaat de subsidie voor schoolbesturen die zij-instromers aanstellen omhoog om meer schoolbesturen te stimuleren zij-instromers aan te stellen. Het Arbeidsmarktplatform PO heeft in een rapport tips voor scholen verzameld om de zij-instroom succesvol te maken.

Aantal zij-instromers stabiliseert

Het aantal zij-instromers – officieel Zij-instromer in het Beroep (ZiB) – is de afgelopen jaren snel gegroeid en stabiliseert nu rond de 700 per jaar. Daarmee is het een belangrijke route om het aantal leraren te verhogen. De stabilisatie wordt soms verklaard door het feit dat scholen niet nog meer zij-instromers kunnen begeleiden. Ten opzichte van het aantal afgestudeerden van de pabo, is het aandeel zij-instromers gegroeid van vrijwel niets naar 18 procent.

Het beleid – meer subsidie en meer trajecten

Het ministerie van OCW stimuleert schoolbesturen met een subsidie om zij-instromers aan te nemen. Deze bestaat sinds 2016 en bedraagt 20.000 euro. In 2023 gaat het bedrag omhoog naar 25.000 om schoolbesturen te stimuleren méér zij-instromers aan te nemen. Met het geld kunnen de kosten voor opleiding en begeleiding op school worden betaald.

Daarnaast stimuleert het ministerie ook nog andere routes om mensen om te scholen zodat zij leraar worden:

• Onderwijsassistenten en onderwijsondersteuners kunnen zich omscholen tot leraar. De subsidie daarvoor is verlengd en uitgebreid.
• Om het schoolleiderstekort aan te pakken is er de nieuwe subsidieregeling ‘instroom schoolleiders van buiten’. Besturen kunnen maximaal 20.000 euro aanvragen voor het opleiden, begeleiden en studieverlof voor kandidaten van buiten het onderwijs.

• Vanaf 2022 start een programma voor statushouders die in eigen land een bevoegdheid hebben als leraar, om ook hier te kunnen gaan lesgeven. Op verschillende plaatsen zijn initiatieven gestart die als kansrijk voorbeeld dienen.

• Om het schoolleiderstekort aan te pakken komt er ook een zij-instroomtraject voor schoolleiders primair onderwijs. In 2023 en 2024 kunnen honderd nieuwe schoolleiders worden aangetrokken die naast hun baan een opleiding volgen.

• Afgestudeerden pedagogiek en onderwijskunde kunnen door vrijstellingen voor bepaalde vakken vaak in nog minder dan twee jaar hun bevoegdheid halen. Ze volgen de opleiding in deeltijd en mogen daarnaast meteen aan de slag.

Uitval zij-instromers

Landelijke cijfers over de uitval van zij-instromers ontbreken, de uitval lijkt laag. In de laatste Arbeidsmarktmonitor van CentERdata en MOOZ van 2022 staat dat 3 procent daadwerkelijk afhaakt. Dat relatief lage percentage afhakers heeft mogelijk te maken met het assessment, waar volgens de Loopbaanmonitor Onderwijs zij-instromers een duidelijk beeld krijgen van hun nieuwe baan en de opleiding. In het onderzoek van het Arbeidsmarktplatform PO (2019) geeft de meerderheid van de zij-instromers aan dat deze de combinatie van werk en studie als zwaar ervaart. Om uitval te voorkomen heeft het Arbeidsmarkt Platform PO een factsheet met tips ontwikkeld.

Motivatie zij-instromers

Het overgrote deel van de mensen dat overstapt naar het onderwijs is intrinsiek gemotiveerd: lesgeven, werken met kinderen, een bijdrage leveren aan de samenleving vormt de top drie van redenen om zij-instromer te worden. Elk van deze redenen wordt in de Loopbaanmonitor Onderwijs bij meer dan 90 procent van de deelnemers genoemd. Baanzekerheid en inkomen spelen een minder grote rol, deze twee worden door rond de 50 procent van de deelnemers genoemd.

Het Arbeidsmarktplatform PO en het arbeidsmarktplatform voor het voortgezet onderwijs Voion hebben samen een zelftest voor belangstellenden gemaakt, om te kijken of de overstap naar het onderwijs voor hen geschikt is. Hier vind je de zelftest Carrièreswitch naar het onderwijs

Meer informatie over en praktijkverhalen van zij-instromers vind je hier.

Tevredenheid zij-instromers

Wie overstapt naar het onderwijs is over het algemeen tevreden over het traject dat zij volgen, vooral over de begeleiding op school. Goede begeleiding is erg belangrijk voor de motivatie en slagingskans. De tevredenheid over de opleiding ligt een stuk lager. Zij-instromers zijn vooral ontevreden over het gebrek aan maatwerk van de opleiding in verhouding naar hun voorkennis. Van alle zij-instromers in het onderwijs zijn die in het basisonderwijs het minst tevreden over hun voorbereiding op de beroepspraktijk. Vooral het lesgeven aan verschillende doelgroepen en niveaus scoort laag (36 procent) in verhouding tot zij-instromers in het mbo (44 procent). In de Loopbaanmonitor Onderwijs van Centerdata en MOOZ (2022) concluderen de onderzoekers ‘dat vooral de scholingstrajecten in het po ruimte laten voor verbetering. Er wordt hier weinig maatwerk geboden en in de beleving van zij-instromers niet goed aangesloten bij de beroepspraktijk.’

Een sterk punt van het po bij de begeleiding op school is dat veel meer dan in andere sectoren eerst enige tijd samen met een ervaren collega wordt lesgegeven (52 procent) dan in voortgezet onderwijs en mbo (minder dan 10 procent). Volgens de onderzoekers zorgt dat voor een ‘soepele entree’. Volgens de monitor is daarnaast regelmatige lesobservatie door een vaste mentor of coach met feedback zeer effectief. Het po maakt daar veel gebruik van: 91 procent van de zij-instromers geeft aan dat zij ten minste drie keer zijn geobserveerd. In het voortgezet onderwijs ligt dat op 64 procent.

In het primair onderwijs wordt veel in deeltijd gewerkt. Zowel binnen als buiten het onderwijs wordt bekeken hoe meer mensen meer uren kunnen gaan werken om het leraren-/schoolleiders- en algemene personeelstekort op te lossen. Daarnaast worden ouderen gestimuleerd om langer door te werken.

In het rapport Waardevol werk: publieke dienstverlening onder druk adviseerde de Sociaal Economische Raad in februari 2023 een reeks van maatregelen om voldoende mensen voor de publieke sector te behouden of te werven. De grootste winst zit volgens de SER in de stap naar uitbreiding van contracten.

Veel mensen willen namelijk best langer werken, maar worden daar niet om gevraagd of gestimuleerd. Beter personeelsbeleid is daarom een vereiste. Om meer uren per week te werken zijn vooral slimmer organiseren van schooltijden en verlofregelingen nodig die combinatie zorg thuis en werk makkelijker maken. ‘Het terugdringen van de werkdruk is daarin een belangrijk aandachtspunt, want voor veel medewerkers is dat een van de redenen om in deeltijd te gaan werken’, schrijft de SER. Voor de overheid ligt er de aanbeveling om het toeslagenstelsel te veranderen en goedkope kinderopvang aan te bieden.

Wat opvalt in het onderzoek Urenuitbreiding in het primair onderwijs (februari 2023) van het platform Het potentieel pakken is dat besturen niet genoeg alert zijn om werk te maken van urenuitbreiding. Vaak vindt het gesprek over de aanstellingsomvang niet plaats, terwijl leraren daar best belangstelling voor hebben. Bij leraren leven – volgens het rapport onterechte – beelden dat meer werken niet loont of flexibiliteit niet mogelijk is.

Omvang deeltijdwerk onderwijs

De deeltijdfactor voor leraren die in het po werken is gemiddeld 73 procent. Schoolleiders werken meer: 4,5 dagen van de 5. Het verschil tussen de verschillende schoolsoorten in het po is gering. Regelmatig zijn er in de media geluiden, dat als alle werknemers in het onderwijs een paar uur meer werken, het tekort is opgelost. De verdeling over de jaren laat zien dat er wel minder leraren kleine parttime banen hebben en het aandeel fulltimers een klein beetje groeit, maar de gemiddelde deeltijdfactor schommelt al jaren rond diezelfde 73 procent. Deeltijdwerken wordt gezien als een verworvenheid constateert het onderzoek De(el)tijd zal het leren. Het is voor veel mensen een bewuste persoonlijke keuze, waar maar moeilijk verandering in aan te brengen valt. In de Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden (NEA 2022) noemt 94 procent expliciet de mogelijkheid om deeltijd te werken als positief kenmerk van de leraarsbaan in het po.

Uit het onderzoek Deeltijdwerken in het primair onderwijs van het Arbeidsmarktplatform PO blijkt dat er een aantal (beïnvloedbare) factoren zijn die de contractomvang van leraren in het primair onderwijs bepalen:

• Cultureel maatschappelijke normen (sociale normen)
• Organisatorische factoren (hoe is het werk georganiseerd?)
• Landelijk beleid en institutionele factoren
• Levensfase afhankelijke factoren

In gesprekken met deeltijdwerkers is het belangrijk dat deze factoren aan de orde komen. Schoolleiders hebben met name invloed op de organisatorische factoren en de wijze waarop zij het gesprek aangaan met leraren. Aan de slag met dit thema? Bekijk de infographic met tips en informatie.

Bereidheid meer werken

Door het lerarentekort krijgen starters steeds vaker de baan die ze willen hebben. In 2016 kreeg volgens de Loopbaanmonitor Onderwijs slechts 70 procent meteen een fulltimebaan (meer dan 0,8 fte). Inmiddels is dat voor de afgestudeerden van 2021 opgelopen tot 80 procent. Overigens zijn er wel verschillen tussen de opleidingen. De vaak wat jongere afgestudeerden van de voltijds-pabo gaan vaker fulltime werken dan de gemiddeld oudere deelnemers aan de deeltijdopleiding. Zodra de paboafgestudeerden ouder worden gaan zij ook minder werken, maar niet zo veel minder als de deeltijdopgeleiden.

Doordat steeds meer jongeren die dat willen gelijk een fulltime baan krijgen, blijven de deeltijders over die bewust kiezen voor een parttime baan. De bereidheid om meer te gaan werken neemt af. Zei 44 procent van de starters uit 2020 dat zij zeker niet bereid waren om meer te gaan werken, bij de lichting van 2021 is dat opgelopen tot 56 procent. Slechts 14 procent wil zeker wel meer werken, ongeveer een kwart onder voorwaarden.

Die voorwaarden die pabo-afgestudeerden aangeven om meer te werken zijn door de salarisverbeteringen en de werkdrukmaatregelen flink veranderd. Nu werkgevers steeds vaker een vast contract aanbieden, is het belang daarvan flink gedaald. De behoefte aan meer ruimte voor eigen ontwikkelingen is daarentegen toegenomen. Nog steeds zijn een beter salaris en minder werkdruk de belangrijkste voorwaarden, maar deze scoren zichtbaar lager dan een jaar geleden.

Onbekend is wat de contractomvang van zij-instromers is. Gezien hun leeftijd is de kans groot dat zij net als afgestudeerden van de deeltijdopleidingen niet fulltime gaan werken. Bij werkende deeltijders in het po in het algemeen is de bereidheid om meer te gaan werken geringer, zo blijkt uit het onderzoek Deeltijdwerk nader bekeken van het Arbeidsmarktplatform PO uit 2019. Als voorwaarde vooraf stelt deze groep dat hun kinderen ouder moeten zijn en minder zorg nodig hebben. In dat geval wil 5 procent sowieso meer werken, nog eens 10 procent onder voorwaarden. Net als bij de recent afgestudeerden is de allerbelangrijkste voorwaarde dat zij er financieel op vooruit moeten gaan.

Langer doorwerken

Leraren werken steeds langer door, soms ook na hun AOW. In eerdere jaren heeft deze ontwikkeling tekorten deels kunnen voorkomen. Door leraren te vragen om ook na hun AOW-leeftijd door te werken kunnen zij een bijdrage leveren aan het oplossen van het tekort.

Door versoberingen van de ouderenregelingen is onderwijspersoneel – alle functies en sectoren gemiddeld – de afgelopen decennia leraren al steeds langer gaan doorwerken. Dat heeft op sommige momenten de omvang van het tekort vertraagd. In 2002 stoptn zij acht jaar vóór de AOW-leeftijd, inmiddels is dat de laatste jaren stabiel rond de anderhalf jaar voordat zij AOW krijgen. Langer doorwerken zou een bijdrage aan het oplossen van het lerarentekort kunnen leveren. Maar het is slechts een kleine, wel groeiende groep 65-plus leraren basisonderwijs die doorwerkt tot de AOW-leeftijd. Een zeer bescheiden en groeiende groep 67-plussers blijft ook na het bereiken van pensioen en AOW actief in het po als leraar.

Terug naar het onderwijs

Veel mensen met een lesbevoegdheid voor het primair onderwijs zijn in de loop der jaren buiten het onderwijs gaan werken, zelf gestopt met werken of werkloos geworden. Deze ‘stille reserve’ wordt gestimuleerd om weer terug te komen.

Beleid en omvang stille reserve

Het stimuleren van mensen met een pabo-diploma was begin deze eeuw een uiterst succesvol middel om het tekort in de jaren rond de eeuwwisseling op te vangen. Duizenden zogenoemde herintreders konden met een opfriscursus weer voor de klas. De omvang van de stille reserve werd door CentERdata in 2015 geschat op minimaal 31.000 mensen. Het onderzoek Stille reserve in de WW van Regioplan (2019) schatte dat in 2018 dit aantal uitkomt op iets meer dan 11.000 personen.

Door het tekort aan leraren primair onderwijs en de krappe arbeidsmarkt als geheel lijkt het erop dat de stille reserve behoorlijk is opgedroogd. Nieuwe totaalcijfers over de omvang zijn er niet. Wel is de werkloosheid sinds 2015 spectaculair gedaald, zo laat de Trendrapportage arbeidsmarkt leraren van OCW zien. Van ongeveer 7.800 werknemers po – niet alleen leraren – naar iets meer dan 2.600 in 2020. Ook landelijk zien we deze trend: nog nooit waren er zoveel mensen in Nederland aan het werk, en ook het aantal vacatures was nooit eerder zo hoog.

Om de stille reserve te stimuleren zijn er een aantal maatregelen:

• Subsidie herintreders: voor mensen met een pabo-diploma die op dit moment niet in het primair onderwijs werken, kunnen schoolbesturen gebruik maken van de tegemoetkoming herintreders primair onderwijs. Met deze tegemoetkoming van 2.500 euro kan de school de herintreder een opfriscursus of extra begeleiding aanbieden.
• Begeleiding Participatiefonds: het Participatiefonds helpt mensen re-integreren die hun baan in het primair onderwijs zijn kwijtgeraakt.